Dwibahasa dan Pengajian Melayu

Pada tanggal 28 November 2011, mantan Perdana Menteri Singapura, Encik Lee Kuan Yew telah melancarkan buku terkininya yang berjudul My Lifelong Challenge: Singapore’s Bilingual Journey (Cabaran Sepanjang hayat Saya: Perjalanan Dwibahasa Singapura).  Menurut beliau dasar-dasar dwibahasa ini merupakan salah satu tunggak asas kemajuan Singapura. Mengapa Encik Lee menekankan rakyatnya untuk menguasai dwibahasa? Adakah penekanan ini merupakan satu initiatif baru?

Orientalis dalam pengajian Melayu

Sebenarnya, penekanan untuk menguasai dua bahasa ini telah lama diketengahkan oleh Abdullah bin Abdul Kadir Munsyi seawal abad kesembilanbelas. Kesedarannya mengenai pentingnya orang Melayu menguasai dua bahasa tercetus apabila dia mula terkesan dengan kegigihan dan ketaksuban orang Inggeris mahu mempelajari bahasa Melayu.  Pegawai daripada Syarikat Hindia Timur (EIC) yang merantau di kepulauan Melayu ini mempunyai muslihat tersendiri. Mereka datang ke kepulauan Melayu ini bukan sekadar untuk berniaga. Mereka datang ke sini dengan corak pemikiran bahawa budaya dan tamadun barat lebih mulia daripada tamadun yang sudah dikecapi oleh bangsa timur. Salah satu cara untuk memperkecilkan sejarah dan kesusasteraan Melayu ialah menjajah minda. Penjajahan minda ini telah dilakukan dengan cara mengawal ilmu. Penjajahan minda ini dilakukan oleh orang Inggeris dengan satu cara yang mudah. Mereka mempelajari bahasa Melayu. Dengan mempelajari bahasa Melayu, mereka dapat mengkaji mengenai budaya dan sastera Melayu.  Oleh kerana masyarakat Melayu pada masa itu tidak tahu membaca dan menulis,  banyak ilmu yang terkandung dalam hikayat-hikayat Melayu lama telah diperolehi oleh penjajah Inggeris terlebih dahulu. Kemudian, ilmu yang diperolehi oleh penjajah Inggeris ini telah dikembalikan kepada orang Melayu dengan mengikut citarasa orang Inggeris.

Salah satu contoh bagaimana penjajah Inggeris mengembalikan ilmu kepada orang Melayu ialah penglibatan mereka dalam mengalih bahasakan hikayat Sulalatus Salatin.  Sulalatus Salatin membawa maksud salasilah sultan-sultan atau peraturan segara raja-raja. Leyden dan Raffles adalah merupakan segelintir pengkaji Timur yang berawal untuk mengalih bahasa Sulalatus Salatin kepada bahasa Inggeris. Mereka menamakan Sulalatus Salatin sebagai Sejarah Melayu (Malay Annals).  Kemudian Hikayat Sejarah Melayu ini telah dijadikan sebuah buku garis pandu kepada setiap pegawai Inggeris yang dihantar ke tanah Melayu yang berkhidmat untuk memahami budaya dan nilai hidup orang Melayu. Sebenarnya Raffles bukanlah sebijak yang disangkakan oleh rakyat Singapura yang kononnya dialah satu-satunya manusia yang sedar mengenai lokasi strategik Singapura. Raffles pada awal lagi sudah mengetahui lokasi strategik Singapura setelah membaca Sulalatus Salatin.  Beliau tahu Singapura pada satu ketika dahulu pernah menjadi sebuah perlabuhan termahsyur. Tidak mustahil Singapura akan menjadi sebuah perlabuhan yang termahsyur sekali lagi pada kurun kesembilanbelas.

Kita dapat melihat bagaimana penguasaan dwibahasa oleh penjajah Inggeris boleh meletakkan martabat orang Melayu ketahap yang rendah. Salah satu daripada cenderiakawan terkenal dalam pengajian Melayu ialah R. O. Windstedt. Beliau telah banyak menulis buku sejarah mengenai dunia Melau. Di antara buku-buku yang pernah dihasilkan oleh beliau ialah A History of Johore: 1365-1941, A History of Perak, Hikayat Bayan Budiman dan Hikayat Malim Dewa. Walaupun R. O. Windstedt telah banyak menghasilkan buku-buku sejarah dan merumikan hikayat-hikayat lama, beliau mempunyai tanggap yang negatif terhadap sastera Melayu. Pada pendapat beliau, kesusasteraan Melayu tidak asli dan bercampur aduk dengan pengaruh Hindu dan Islam. Malah, kesusasteraan Melayu telah dianggapnya sebagai tidak objektif dan penuh dengan khayalan mintos dan cerita dongeng.

Pendapat R.O. Windsted ini bukanlah perkara asing. Pendapat beliau selari dengan pengkaji timur yang lain seperti Raffles, Crawfurd, Wilkinson, Swettenham dan Maxwell yang mempunyai pemikiran bercorak Orientalism. Orientalism merupakan satu konsep sosiologi yang dicipta oleh cenderikiawan Kristian Palestin, Edward Said. Berdasarkan konsep yang dicipta oleh beliau, Orientalism ini merupakan sebuah corak pemikiran sesebuah pengkaji yang mencipta dikotomi Barat-Timur.  Pada masa yang sama hasil kajian mereka seringkali memperlekekkan budaya Timur dengan berpendapat bahawa budaya barat itu lebih mulia.

Perkembangan Dasar-dasar bahasa di negeri-negeri Melayu pada kurun kesembilanbelas

Abdullah Munsyi mempunyai cita-cita tinggi untuk masyarakatnya. Seawal kurun kesembilanbelas, beliau sudah lihat betapa pentingnya menguasai dwibahasa. Di dalam autobiografi Abdullah Munsyi, beliau pernah bekerjasama dengan Tuan Milne dalam menghasilkan beberapa buku kira-kira yang dialih bahasakan dalam bahasa Melayu.  Namun begitu, cita-cita tinggi beliau itu sukar dicapai kerana pada masa itu ramai di antara masyarakat Melayu buta huruf. Orang Melayu yang celik huruf hanya tersekat kepada golongan bangsawan. Berdasarkan maklumat-maklumat yang terkandung di dalam Hikayat Abdullah Munsyi, orang Melayu tidak berminat untuk belajar membaca dan menulis bahasa Melayu. Mereka hanya berminat untuk mengaji muqaddam walaupun mereka tidak faham bahasa yang mereka baca.  Usaha untuk menggalakkan orang Melayu belajar tulis dan baca bermula dengan baiknya apabila Maharaja Abu Bakar mula membuka negeri di Tanjung Puteri. Ibrahim Munsyi, anak kepada Abdullah Munsyi telah dilantik menjadi Menteri Bentara Dalam. Beliau ditugaskan untuk membina sistem persekolahan di Johor. Walaupun Johor mempunyai banyak sekolah. Melayu daripada sekolah Inggeris, perkembangan ini sejajar dengan keadaan di Johor. Pada ketika itu, bahasa penghantaran di Johor merupakan bahasa Melayu bukan bahasa Inggeris. Pada masa yang sama, Ibrahim Munsyi serta pembesar-pembesar yang lain juga turut terlibat dalam pengalihan bahasa buku Inggeris ke Melayu.

Dalam usaha kerajaan Negeri Johor untuk mendidik anak bangsanya bahasa Melayu, sistem pendidikan di negeri-negeri melayu yang lain juga sudah bermula. Namun negitu, visi pendidikan di Persekutuan Negeri-negeri Melayu (Federated Malay States) amat berbeza dengan kerajaan negeri Johor. Frank Swettenham, Governor-General Persekutan Negeri-negeri Melayu, mengaku bahawa memang tujuan penjajahan Inggeris untuk menafikan orang Melayu untuk belajar bahasa Inggeris. Pada pendapatnya, jika orang Melayu sudah tahu berbahasa Inggeris, mereka akan menjadi cerdik pandai dan berani menentang penjajah Inggeris. Oleh itu, orang Melayu hanya dibenarkan untuk belajar bahasa Melayu dan penguasaan dwibahasa ketika di dalam penjajah Inggeris amat tidak digalakkan. Penguasaan dwibahasa hanya diberikan kepada segelintir anak Melayu yang berketurunan raja dengan tujuan untuk dijadikan pegawai muda di dalam Malayan Civil Service.

Pengajian Melayu dan dwibahasa

Pengajian Melayu pada hari ini berdepan dengan pelbagai cabaran.  Salah satu cabaran yang dihadapi oleh Pengajian Melayu ialah bahasa. Banyak sumber-sumber sejarah mengenai perkembangan politik dan sosial orang Melayu berada dalam bahasa bekas bahasa penjajah seperti bahasa Portugis, Sepanyol, Belanda dan Inggeris. Sejauh ini Jabatan pengajian Melayu di NUS, tidak meletakkan syarat menuntut yang mengikuti kursus pengajian Melayu untuk menguasai salah satu daripada bahasa yang telah saya sebutkan tadi.  Banyak faedahnya jika penuntut pengajian Melayu tidak kira di universiti Malaysia, Singapura atau Indonesia tahu lebih daripada dua bahasa selain daripada bahasa Inggeris dan bahasa ibunda. Kepincangan yang ada dalam sistem pendidikan Singapura ialah para penuntut sukar diberi peluang untuk mempelajari bahasa ketiga.  Pelaung untuk mempelajari bahasa ketiga hanya diberikan kepada segelintir penuntut yang dianggap cerdik.  Dengan berbekalkan bahasa Inggeris di pengajian Melayu, pengkaji tersekat untuk membaca sumber-sumber Inggeris apabila membuat kajian. Jika mahu meneliti sumber daripada Belanda, mungkin dia terpaksa bergantung besar kepada pengalih bahasa yang profesional.  Walaupun ada sumber-sumber sejarah yang direkod dalam bahasa Melayu, ia masih berbentuk dalam tulisan jawi. Salah satu contoh kajian yang melibatkan bahasa Belanda dan jawi ialah kajian mengenai Surat-surat Raja Ali haji kepada Von de Wall. Penyalinan surat-surat ini yang berada dalam tulisan jawi dan bahasa Belanda kepada bahasa Melayu rumi telah dihasilkan oleh Profesor Madya Jan van der Putten.

Kesimpulannya

Penguasaan dwibahasa sememangnya boleh mendatang faedah kepada kita.  Dengan mengetahui banyak bahasa, seseorang itu boleh menimbah ilmu daripada budaya dan kepercayaan masyarakat lain.